The Square - Een pijnlijk ongemakkelijke satire




Met The Square won regisseur Ruben Östlund een Gouden Palm in Cannes. Met een kunstuiting fileert hij de kunstwereld die model staat voor de Europese samenleving.

Twee zusjes verkennen met hun vader de nieuwe tentoonstelling in het museum waarvan hij directeur is. Bij de ingang moeten ze kiezen. Links af: als je anderen niet vertrouwt. Rechtsaf: als je anderen wel vertrouwt. Ze kiezen de laatste optie om vervolgens uitgenodigd te worden hun mobieltje en portemonnee achter te laten in een leeg vierkant op de grond. Hun vader vraagt vriendelijk en uitnodigend hoe zij dit kunstexperiment vinden. En of ze denken of hun eigendommen er nog liggen als ze terugkeren. 


De kinderen, zo blijkt, zijn de enigen die dit experiment van vertrouwen aandurven. Ook hun vader kan niet leven naar zijn ideaal dat je leven op vertrouwen is gebaseerd. 

Aanvankelijk zien we een sympathieke, maatschappelijk betrokken museumdirecteur die druk in de weer is het nieuwe kunstproject The Square te promoten: een conceptueel kunstwerk dat bestaat uit een verlichte rechthoek op het plein voor het museum. Bezoekers die in het vierkant gaan staan, beloven elkaar met gelijkwaardigheid, liefde en respect te behandelen. Daarbij komt dat wie in het vierkant om hulp vraagt, geholpen moet worden door omstanders. 
Christiaan zelf doet twee keer een beroep op omstanders. De eerste keer nadat zijn telefoon en portefeuille bij een straatroof gestolen zijn. De passanten in de drukke winkelstraat van Stockholm negeren hem. De tweede keer doet hij in paniek een beroep op een Oost-Europese bedelaar. Door hem wordt hij geholpen als door de barmhartige Samaritaan.  

Christian heeft het met zichzelf heeft getroffen. Als directeur van het museum voor moderne kunst begeeft hij zich in de betere kringen, rijdt -milieubewust- Tesla, geeft bedelaars (als hij muntgeld op zak heeft) een fooi en is absoluut overtuigd van de maatschappelijke idealen die zijn museum uitstraalt. 

Dat hij zijn twee dochters verwaarloost en de inconsequenties van zijn leven pas aan het eind van de film onder ogen ziet, maken van deze egocentrische man ook een tragische, mislukte figuur. Meer en meer raakt hij verstrikt in bewuste en onbewuste verwikkelingen rondom The Square.  
Is Christian een tragische figuur? Is hij naïef, laf? Of draagt hij geduldig de consequenties van de fouten van anderen en zichzelf? 

Jammer dat de film te lang is (maar niet op die momenten dat er een geweldige spanning geweldig volgehouden wordt), nogal wat losse eindjes kent en wel heel veel aan de kaak wil stellen. 




Maar er zijn tegelijk zoveel hilarische en komische en prachtige momenten in de film. 
Ik denk ook aan de rol die de kinderen spelen: Christians dochters die ruziënd binnen vallen en vaak zwijgend de onbeholpen genegenheid van hun vader aanzien. En de Turkse jongen die weliswaar irritant maar onophoudelijk blijft vragen om excuses omdat Christian hem ten onrechte beschuldigde van diefstal. Als de tiener zijn frustratie botviert op een prullenbak in de snackbar is dat een voorproefje van de gigantische ravage die Christiaan aanricht als hij vuilniszakken wanhopig openscheurt op zoek naar het telefoonnummer van de jongen. 

The Square is een satirisch drama, boordevol schokkende observaties over de westerse samenleving. Over de betekenis en de zeggingskracht van kunst. Of het vermeende tekort eraan. 




Vanwege dat laatste maakt een reclamebureau een heftig YouTube-filmpje om het kunstproject in de markt zetten. Als het filmpje viraal gaat, blijkt dat deze promotie zijn doel volstrekt voorbij schiet.

Het is één van de vele voorbeelden dat goede intenties door storingen en misverstanden de mist in gaan. Eenmaal in gang gezet nemen de gebeurtenissen hun onomkeerbare wending. 
Christian ziet te laat in dat hij medeverantwoordelijk is en er zich niet aan kan onttrekken. Ook al rijd je een elektrische auto, geef je een bedelares te eten, probeer je een ambitieuze baan en een gezin te combineren.  
Ook ik ben deel van een samenleving waarop ik ook kritiek heb. Ik rijd geen Tesla maar heb wel de mond vol van onrecht in de wereld en leef ondertussen een comfortabel leven. Ik ben opgelucht als Anne de one-night-stand ontmaskert als machtsmisbruik ("Je gebruikt je machtige positie om een verovering te doen") maar besef dat ik wel heb gekeken naar hun vrijage, die ik pas achteraf als ongemakkelijk ervaar. Met de recente #metoo-discussie in gedachten is de reactie van Christian (‘Je vond die machtsverhouding toch ook lekker en uitdagend’) een gemakzuchtige uitvlucht.  



The Square legt de alledaagse hypocrisie ongemakkelijk en pijnlijk bloot. Wij zijn allemaal een Guilty Bystander (Thomas Merton, Conjectures of a Guilty Bystander, 1966). 


Het slot van The Square geeft ook hoop. Christians tragische zelfverzekerdheid laat steeds meer barsten zien. Er komt ruimte voor onuitgesproken ‘conjectures’, gissingen dat hij in de ambivalenties van het leven andere keuzes kan maken. Aan het eind van de film laten kinderen zien dat fouten maken niet onomkeerbaar is. ‘Herstellen en doorgaan’ zegt de coach tegen de kinderen die dansen in een andere Square. 

Als de film eraan bijdraagt dat we onze `bystander apathy’ (iedereen gaat er vanuit dat een ander wel iets zal doen) onder ogen kunnen zien, heeft kunst (maatschappelijke) betekenis. 

Er zit wat mij betreft nog een intrigerende kant aan de film. The Square is ook de titel van een identiek kunstwerk dat Ruben Östlund zelf maakte (Design museum Vandalorum). Wil Östlund de egoïstische natuur van de homo sapiens aan de kaak stellen? Laten zien welke aap onder het dunne laagje beschaving verstopt zit? 

De kunstenaar van The Square komt in de filmversie niet in beeld. Enkel zijn naam wordt een paar keer genoemd. Zijn kinderlijk-eenvoudige installatie roept op tot wederzijds begrip en vertrouwen als bouwstenen van onze samenleving. 
Maar  “… man have reasons
For what they do
An’ what they say
An’ every action can be questioned …” (Bob Dylan. Outlined Epitaphs). 

Een ideaal hebben is tot daar aan toe. Er handen en voeten aan geven is iets anders (met dank aan Kees van der Zwaard voor deze observatie). Christian laat zien dat je dat kunt leren. Dat je je kunt bevrijden uit de schijnbaar onvermijdelijke misverstanden en gevolgen van je ideaal. En dat je het kunt: dat  ideaal leven en belichamen. Door niet in het veilige vierkant van je milieubewuste auto, je museum, je mooie idealen te blijven. Je moet dan wel je luxe appartement uit. En dat begint met gehoor geven aan het bonzen op je deur. En dan is er vast een kind dat vraagt: “Pappa, mag ik mee?” 

Je hoeft het niet alleen te doen. 




Reacties